Στέλλα Αλιγιζάκη

Τα «κοινά μαρτύρια των λαών», το βίωμα της ανταλλαγής από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, με αφορμή το βιβλίο της Ελένης Ψαραδάκη

Εισαγωγικά
Η πρωτοφανής στην ιστορία υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, που ακολούθησε το Μικρασιατικό πόλεμο, τον πόλεμο της ανεξαρτησίας για τους Τούρκους, τον πόλεμο του τέλους της Μ. Ιδέας για τους Έλληνες, γνωρίζουμε ότι έγινε με κριτήριο το θρήσκευμα, αφού πραγματοποιήθηκε σε εποχή, «προεθνική» για μεγάλη μερίδα των σύνοικων πληθυσμών ένθεν και ένθεν.   Οι αμφισβητήσεις της εθνικής καταγωγής των προσφύγων εκατέρωθεν ενέτειναν τις διακρίσεις και υπονόμευαν την ενσωμάτωσή τους στις κοινωνίες υποδοχής. Δημιούργησαν όμως συλλογικά τραύματα, που μεταβιβάσθηκαν στις επόμενες γενιές. Γιατί η μνήμη αποτελεί «λαθρεπιβάτη»    του χρόνου – κατά τη συγγραφέα – και οι κοινωνικές αποτυπώσεις αφήνουν τα ίχνη τους αξιοπρόσεκτα για τους ερευνητές των κοινωνικών επιστημών.

Tέτοιες αναμνήσεις και βιώματα που έχουν μεταβιβαστεί στη δεύτερη και Τρίτη γενιά των απογόνων των Τουρκορητικών της ανταλλαγής ερευνά η Ε. Ψαραδάκη στο βιβλίο της. Αναφέρεται στο Μποντρούμι την Αλλικαρνασσό της Μικράς Ασίας και τους Μποντρουμιανούς, που αυτοπροσδιορίζονται και σήμερα με την ονομασία «Κρητικοί», χωρίς ποτέ να έχουν ζήσει οι ίδιοι στο νησί.  

Από την πρώτη κιόλας ανάγνωση του βιβλίου είναι ευχερής έως και εντυπωσιακή η επισήμανση κοινών στοιχείων μεταξύ των αφηγήσεων και των γνωρισμάτων όσων υπέστησαν και βίωσαν την «κεκαλυμμένη μορφή του αναγκαστικού εκπατρισμού» , των ανταλλαγέντων προσφύγων από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, παρά το γεγονός ότι αυτά δεν ήταν γνωστά για πολλά χρόνια στην Τουρκία λόγω των απαγορεύσεων.

Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον του βιβλίου της Ελένης Ψαραδάκη αυξάνει και φωτίζει ανάλογα θέματα, δίνοντάς μου την αφορμή για την παρουσίαση που επιχειρώ σήμερα με θέμα τα  κοινά στοιχεία στις προσφυγικές μνήμες Μουσουλμάνων και Χριστιανών:

ΚΟΙΝΟ ΣΗΜΕΙΟ  1:  ΕΞΙΔΑΝΙΚΕΥΣΗ του ΤΟΠΟΥ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ

Ο τόπος καταγωγής των προγόνων εξιδανικεύεται και παρουσιάζεται στις προσωπικές αφηγήσεις «ως τόπος παραδεισένιος» και πλούσιος.  Αντιθέτως το Bodrum, ο νέος τόπος εγκατάστασης, αντιμετωπιζόταν ως χώρος φτωχός, απαξιωμένος.  Ανάλογη ήταν και η οπτική των προσφύγων που ήλθαν στην Ελλάδα. Για τον πεθερό μου, επιτρέψτε μου την ενδεικτική προσωπική αναφορά, ο Κιρκιντζές ήταν ο παράδεισος – η Κρήτη ήταν φτωχή και άγονη. Η φτώχεια και οι δυσκολίες επιβίωσης των ταλαιπωρημένων από το βίωμα της δίωξης ανθρώπων εξηγεί το φαινόμενο.

Κοινό σημείο 2 : Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΝΟΙΚΟΥΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥΣ στον τόπο προέλευσης

Στις μνήμες των ανθρώπων, που ερευνήθηκαν, τονίζονται οι αρμονικές σχέσεις όλων των κατοίκων της Κρήτης, που ζούσαν σαν «αδέλφια».  Η φράση είναι κοινή και επαναλαμβανόμενη σε πλήθος κατά εποχές αφηγήσεις προσφύγων της απέναντι/της άλλης πλευράς του Αιγαίου, όπου κι’ αν ζούσαν πριν την ανταλλαγή.  

Στα μάτια του ιστορικού που γνωρίζει τις σκληρές εποχές των συγκρούσεων από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας ιδιαίτερα στην Κρήτη, με τις αδιάκοπες επαναστατικές κινητοποιήσεις, ακόμη και στην εποχή της Κρητικής Πολιτείας  η εξιδανίκευση μοιάζει απλοϊκή. Αγνοείται ή αποσιωπάται το ιστορικό παρελθόν;
Πράγματι η λογοτεχνία επιβεβαιώνει την ειρηνική ατμόσφαιρα της καθημερινότητας των ανθρώπων, παρά τις επιβεβαιωμένες ιστορικές συγκρούσεις.

Κοινό σημείο 3: Ο ΘΑΝΑΤΟΣ  

Οι τάφοι των αγαπημένων προσώπων προσδιορίζουν το τρίτο κοινό θέμα στους καημούς των προσφύγων. Πολλοί πρόσφυγες δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με το ότι δεν θα ταφούν στην ίδια γη με τους προγόνους τους, γι’ αυτό και αναζητούσαν τόπους παρόμοιους με τη γη των πατέρων για τη μόνιμη εγκατάστασή τους.   Για τους τουρκοκρητικούς της έρευνας της Ελένης Ψαραδάκη, η Κρήτη είναι «το νησί των προγόνων τους».

Κοινό σημείο 4: Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΩΝ ΙΔΙΟΚΤΗΤΩΝ ΠΕΡΙΟΥΣΙΩΝ

Είναι γνωστό ότι η τραυματική εμπειρία της αναγκαστικής εκδίωξης επηρέασε σημαντικά την πρόθεση καταστροφής των περιουσιών, που χάνονταν από τους εκατέρωθεν ιδιοκτήτες. Το ιστορικό πλαίσιο της διαδικασίας της ανταλλαγής περιγράφεται από την Ελένη Ψαραδάκη,  όμως μόνο ενδεικτικά αποτυπώνεται στις συνεντεύξεις της έρευνας, αφού οι συνεντευξιαζόμενοι δεν έζησαν οι ίδιοι τη διαδικασία της ανταλλαγής.  Ο Πρεβελάκης την κωδικοποιεί στη φράση: «άλλοι είχαν τ’ αμπέλια φυτεμένα, κι’ άλλοι θα πίναν τα κρασιά».  Η εγκατάσταση και πολύ περισσότερο η ενσωμάτωση – στο βαθμό που συντελέστηκε –  στις κοινωνίες υποδοχής υπήρξε πολύπλοκη διαδικασία, ιδιαιτέρως οδυνηρή.

Κοινό σημείο 5: ΤΟ ΑΙΣΘΗΜΑ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΤΗΤΑΣ     

Προφανώς μεγαλύτερα προβλήματα στην αποδοχή και εγκατάστασή τους συνάντησαν οι τουρκόφωνοι Χριστιανοί και οι ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι. Όλοι οι ανταλλάξιμοι στιγματίζονταν σαν «πρόσφυγες», υποτίμηση που αποτυπώνεται και στις αφηγήσεις του βιβλίου της Ελένης Ψαραδάκη. Χωρίς να αγνοούμε τις οικονομικές και κοινωνικές αιτίες της διαμάχης προφανώς θεωρούνταν απειλητικοί για την εθνική ομοιομορφία και συχνά η διαφορετικότητα συντελούσε στην εκδήλωση αισθήματος ανωτερότητας. Σε όσους ήρθαν στην Ελλάδα σχετίζεται πιθανότατα με το μορφωτικό τους επίπεδο.  Στη μελέτη της Ελένης Ψαραδάκη, ωστόσο αναδεικνύεται το ίδιο φαινόμενο: οι κάτοικοι του Bodrum αυτοπροσδιορίζονταν «πολιτισμένοι» σε ένα περιβάλλον που άρχισε να αναπτύσσεται μεταγενέστερα, με μία αίσθηση ανώτερης κουλτούρας, κράμα παλαιών και νέων στοιχείων με αναφορές στην Κρήτη.  

Κοινό σημείο 6 : ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Στην ελληνική περίπτωση οι Μικρασιάτισσες , που συχνότατα έχασαν τους αρχηγούς των οικογενειών τους κατά τον πόλεμο θεωρούνταν ελεύθερες και «επικίνδυνες». Ωστόσο στην έρευνα που έχουμε για το Bodrum οι τουρκοκρητικές θεωρούνταν επίσης πιο μοντέρνες, ανεξάρτητες, πιο ελεύθερες και εξωστρεφείς. Αναλόγως αντιμετωπίζονταν και όλοι οι καταγόμενοι από την Κρήτη.

Κοινό σημείο 7 : Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Η αποκατάσταση των προσφύγων και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, λόγω των διπλωματικών δεσμεύσεων ακολούθησε κοινή διαδικασία: οι οικογένειες διακρίθηκαν σε αγροτικές και αστικές, με τα χαρακτηριστικά που γνωρίζουμε και με την ανάγκη πληρωμής προς την ελληνική πολιτεία. Η εχθρότητα πάντως των ντόπιων και κατά την εγκατάσταση αποτυπώνεται στις συνεντεύξεις που δημοσίευσε η Ελένη Ψαραδάκη.

Κοινό σημείο 8 : Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΠΑΤΡΙΔΕΣ

Η εσωτερική μετανάστευση των προσφύγων μετά την πρώτη εγκατάσταση πραγματοποιούνταν στην προσπάθεια αναζήτησης μιας καλύτερης μοίρας.
Στην ελληνική περίπτωση οι απογραφές αναδεικνύουν την τελική εγκατάσταση πλήθους προσφύγων στο πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας και του Πειραιά, καθώς και στη Θεσσαλονίκη. Από το Bodrum μετακινούνται προς Σμύρνη και Κων/πολη.

Κοινό σημείο 9 : ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

Η μεταγενέστερη – νωρίτερα ή αργότερα – καταστροφή των μνημείων του «άλλου» είναι επίσης αξιοπαρατήρητη αμοιβαία και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Έχουμε ανάλογα παραδείγματα και στις ελληνικές πόλεις. Στην περίπτωση του Bodrum η Ελένη Ψαραδάκη αναφέρεται στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου του 1853, που είχε ερειπωθεί από τη δεκαετία του 1960   και παρά τις μετέπειτα περιπέτειες ποτέ δεν ξανακτίστηκε. Η επιτήδεια διάσωση της καμπάνας της στο Μουσείο Υποβρύχιας Αρχαιολογίας της πόλης  επιβεβαιώνει την επιλεκτική διαχείριση των μνημείων.  

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Στην προσωπική μου ανάγνωση σε συνεννόηση με την Ελένη, την οποία ευχαριστώ για την πρόσκληση συμμετοχής στην εκδήλωση αυτή,  επέλεξα να ασχοληθώ με τα κοινά των προσφύγων των δύο πλευρών. Δεν μίλησα – παρά μόνο κατά περίπτωση – για τις διαφορές, που άλλωστε είναι συχνότερα θέματα αναζήτησης και συζητήσεων της πολιτικής ιστορίας. Σήμερα χωρίς να αναφερθώ αναλυτικά σε διαφορές των προσφύγων των δύο πλευρών του Αιγαίου, επικέντρωσα σε ομοιότητες, με την ευχή οι απόγονοι των ανταλλαξίμων των δύο χωρών να συμβάλουν στην ειρηνική επικοινωνία των λαών γενικότερα.

Στέλλα Αλιγιζάκη, φιλόλογος – ιστορικός

(Το παρόν κείμενο αποτελεί περίληψη του κειμένου, που διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου "Μνήμες πατρίδων. Όψεις ταυτότητας στους Τουρκοκρητικούς του Bodrum" , εκδ. Ραδάμανθυς 2022, στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων, Ιούνιος 2023)