Αγγελική Μπαλτατζή

Με πολλή χαρά αποδέχτηκα την πρόσκληση να βρίσκομαι με εκλεκτούς προσκεκλημένους και φίλους, στην παρουσίαση του βιβλίου της Ελένης Ψαραδάκη υπό τον τίτλο «ΜΝΗΜΕΣ ΠΑΤΡΙΔΩΝ, Όψεις ταυτότητας στους Τουρκοκρητικούς του Μπόντρουμ», των εκδόσεων Ραδάμανθυς.
Για την παρουσίαση του τόμου, που είναι καρπός της ανθρωπολογικής διδακτορικής έρευνας της Ελένης, οργάνωσα τις σκέψεις μου σε μορφή τριών απαντήσεων στο υποθετικό ερώτημα για ποιο λόγο να εντάξει ο αναγνώστης τον τόμο αυτό στη βιβλιοθήκη του.

Πρώτος λόγος
Τα εργαλεία της έρευνας με άξονα  την ιστορική μέθοδο και τις κοινωνικές επιστήμες συνεργάζονται πλέον για την αποτύπωση του παρελθόντος και του παρόντος. Για τις πολλαπλές αναγνώσεις της ιστορίας, προφορικής από τις πηγές του συνεντευκτή και γραπτής από την ιστοριογραφία. Για την καταγραφή και αποκωδικοποίηση των πολιτισμικών κατασκευών του ανθρώπινου νου, με ένα εύρος ιστορικού και ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος που εκτείνεται επί παραδείγματι από τις εννοιολογικές ερμηνείες της συλλογικής μνήμης και της ταυτότητας μέχρι «το μάραθο με τσι φασόλες», που διάβαζω ότι καταναλώνονται στις μέρες μας από τους Τουρκοκρητικούς απογόνους στο Μπόντρουμ της Τουρκίας, τ. Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας.
Η Ελένη μεταβαίνει στο Μπόντρουμ,  όπου κάνει επιτόπια έρευνα, με συμμετοχική παρατήρηση, συνεντεύξεις, συζητήσεις. Μπαίνει στα σπίτια και τις αυλές των Τουρκοκρητικών απογόνων. Πηγαίνει  στα οργανωμένα καλέσματά τους. Μελετά πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές, έχοντας ως επιπρόσθετο εργαλείο στο ερευνητικό της έργο, τη γνώση της τουρκικής γλώσσας, σπουδαίο προσόν για την επικοινωνία εκεί αλλά και για την αξιοποίηση αρχειακού υλικού και βιβλιογραφίας στην τουρκική γλώσσα.
Η Ελένη εντάσσει τις έννοιες της μνήμης και της ταυτότητας στη θεωρητική προσέγγιση της έρευνάς της, έννοιες που απασχολούν ειδικότερα τις κοινωνικο-ανθρωπιστικές επιστήμες. Παραθέτει ιστορικές πληροφορίες για το οικονομικό-κοινωνικό-δημογραφικό πλαίσιο σε συνάρτηση με την παρουσία των μουσουλμάνων στον Χώρο και τον Χρόνο, από την οθωμανική Κρήτη, στην περίοδο των ανταλλαγών, μέχρι να φτάσουμε στο σημερινό Μπόντρουμ. Η πρωτότυπη αυτή έκδοση συμβάλλει στη μελέτη της συλλογικής μνήμης και μεταμνήμης με το παράδειγμα της κρητικότητας στην ταυτότητα κατοίκων του Μπόντρουμ, που δεν είχε ερευνηθεί πρωτύτερα σε αυτήν την περιοχή από άλλους επιστήμονες-ερευνητές της χώρας μας. 

Ο δεύτερος λοιπόν λόγος, για την αξία του βιβλίου της Ελένης είναι ότι αποτελεί την άλλη όψη του νομίσματος σε σχέση με την προηγούμενη έρευνά της, με κυρίαρχη ομάδα μελέτης τους Μικρασιάτες της Νέας Αλικαρνασσού, εδώ στο Ηράκλειο, του πρώτου μικρασιατικού συνοικισμού της Κρήτης που ανεγέρθηκε το 1924, και ονοματίστηκε από τον τόπο καταγωγής των προσφύγων του, την Αλικαρνασσό, το σημερινό Μπόντρουμ. Δύο μελέτες, δύο αντίστοιχα προσφυγικών ομάδων/περιοχών που προσφέρονται για συγκρίσεις με κοινό παρανομαστή την διαρκώς εξελισσόμενη συλλογική μνήμη, αλλά και το πώς εκλαμβάνουν την ταυτότητά τους οι απόγονοι των Ανταλλάξιμων.

Τέλος [ο τρίτος λόγος], το βιβλίο της Ε. Ψαραδάκη δεν απευθύνεται μόνο σε επιστήμονες-ερευνητές της κοινωνικής ανθρωπολογίας και ιστορίας, των κοινωνικο-ανθρωπιστικών πεδίων. Είναι γραμμένο σε εύληπτη γλώσσα,  με καθαρή δομή που ικανοποιεί την περιέργεια των αναγνωστών  για το το πώς οι απόγονοι των ανταλλάξιμων του Ηρακλείου, των Χανίων και της Σπιναλόγγας,  που ζουν σήμερα στην τουριστική, παραθαλάσσια πόλη Μπόντρουμ, -−απέναντι από το νησί της Κω−  περιγράφουν  την «κρητική καταγωγή» τους.  Η Ελένη ανακαλύπτει και αποκωδικοποιεί με κριτική σκέψη και τεκμήρια. Βλέπει τα ερείπια του ναού του Αγίου Νικολάου, εκεί. Μοιράζεται μαζί μας  πτυχές του υλικού και άυλου πολιτισμού, παραδόσεις, βιώματα  αλλά και υποτιθέμενα στοιχεία  της κρητικής κουλτούρας που αντλούνται από την καθημερινή και εθιμική ζωή εκεί. Μας δίνει πληροφορίες για τη γλώσσα, τα παρωνύμια, τα φαγητά, τη μουσική, τους χορούς, τις μαντινάδες, τα οικογενειακά κειμήλια, τα επαγγέλματα, τις συνήθειες, τις νοοτροπίες, τις αξίες των αυτοαποκαλούμενων Κρητικών του Μπόντρουμ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι με αφορμή το επετειακό Έτος Μικρασιατικού Ελληνισμού που διανύουμε, το ερευνητικό πρόγραμμα του Ιστορικού Μουσείου για όλη την Κρήτη είναι σε εξέλιξη.  Στην ερευνητική ομάδα μας συμμετέχει ενεργά η Ελένη Ψαραδάκη.
Ευχαριστώ πολύ.
Συγχαρητήρια, Ελένη!

Αγγελική Μπαλτατζή, κοινωνική ανθρωπολόγος, επιμελήτρια της Εθνογραφικής Συλλογής της Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών